Stress | burn-out.

Het zweet breekt je uit, je hart bonkt in je keel, de rillingen lopen over je rug. Stress is een reactie van het lichaam op een situatie die je hersenen als bedreigend beoordelen. Je zoogdierenbrein (limbisch systeem) activeert -volledig autonoom- je hormoonsysteem waardoor diverse lichamelijke reacties worden ingezet. Reacties die zorgen ervoor dat je lichaam zich in een split second optimaal voorbereid om te vechten, te vluchten of te bevriezen. Je merkt dit onder ander door een versnelde hartslag, rillen, een droge mond, tunnelvisie, blozen en een vertraagde spijsvertering. Als je op de snelweg rijdt en de auto’s voor je gaan vol op de rem staan is het stress-systeem zeer en helpt het ons overleven in levensbedreigende situaties.

We draaien op de hardware van een vis

De basis van ons stress-systeem is een half miljard jaar geleden gelegd toen zee-wormen evolueerden tot vissen. Toen daarna zoogdieren ontstonden werd het limbisch systeem verder ontwikkeld. Daardoor konden emoties bij de stress respons konden betrokken. Vanaf het ontstaan van de primaten werd hersenschors toegevoegd en daarmee een groeiend bewust zijn. Maar in feite is er sinds de vis niet zo veel veranderd aan ons stress-systeem. Dat we draaien op verouderde hardware is dus een understatement.

Lange tijd konden we met dit systeem prima uit de voeten. Toen we 200.000 jaar geleden op de Afrikaanse savanne rondliepen en er een leeuw uit de bosjes verscheen was de situatie over het algemeen relatief snel opgelost. Als het voor homo sapiens goed afliep, en het gevaar geweken was, konden adrenaline- en cortisolspiegels weer snel tot een normaal niveau dalen.

Nieuwe uitdagingen voor ons brein

De kans dat we door een sluipende Bengaalse tijger of een 600 kilogram wegende grizzlybeer achterna worden gezeten is vandaag de dag in de Westerse maatschappij niet meer zo groot. Deze stressoren hebben plaats gemaakt voor papieren tijgers; deadlines, een overweldigende hoeveelheid e-mails en berichten, een eindeloze to-do lijst, blauwe enveloppen van de belastingdienst en een baas die je met targets op de hielen zit. Naast de information overload die op een dwingende manier wordt gepushed via de notificaties van onze smart-phone en laptop heb je wellicht zorgen over het klimaat, terreur, je persoonlijke ontwikkeling, je gezondheid. Een on-aflatende stroom van moderne stressoren die we te lijf gaan met de hardware van een vis!

In dit soort gevallen helpen fysiologische stressreacties als verhoogde hartslag, tunnelvisie, rillen, verwijde pupillen, blozen, droge mond, verlies van gehoor en een trage stofwisseling natuurlijk niet. Ze leiden tot alle negatieve gevoelens die we omschrijven als het ‘stressgevoel’.

Langdurige negatieve stress kan leiden tot ziekte

Bij een stressreactie maakt het lichaam in eerste instantie adrenaline aan, dat onmiddellijk door de bloedbaan kan worden opgenomen. Als de stress wat langer aanhoudt wordt cortisol in de bijnieren aangemaakt. De opname daarvan is trager. Maar ze blijft ook langer werkzaam. Cortisol zorgt ervoor dat je langer alert blijft en een poosje op 120% kunt presteren. Herkenbaar bijvoorbeeld als gezonde spanning voor een belangrijke presentatie of een sportwedstrijd. Na het event neemt de spanning -en daarmee de cortisolspiegel- weer af tot een normaal niveau. Cortisol wordt ook wel het “stress-response hormoon” genoemd. Het is niet per definitie slecht; sterker nog het is voor mensen levensnoodzakelijk.

Als er door aanhoudende stress langdurig een hoge cortisolspiegel in je lichaam aanwezig is, betaal je wel een stevige prijs:

• Cortisol is neurotoxisch en tast dus het zenuwstelsel aan. Onderzoek heeft aangetoond dat hersenen tot wel 9% kunnen krimpen. Daarnaast wordt hippocampus die een belangrijke rol speelt bij de regulering van cortisol aangetast.
• Om de stresssituatie snel op te lossen gaan de hersenen razendsnel op zoek naar eerdere ervaringen. Als het geheugen veel negatieve ervaringen heeft opgeslagen (die vaak ook veroorzaakt worden door stress) zorgt dat voor een neerwaartse spiraal. Zeker als de stress langdurig aanhoudt.
• Maag- en darmklachten. Doordat je systeem in een overlevingsstand staat en het spijsverteringssysteem in dat geval niet essentieel is; wordt er bloed onttrokken een het systeem en het geheel of gedeeltelijk uitgeschakeld.
• Uitputting, slaapproblemen. Door vermoeidheid.
• Veroudering: cellen beschadigen en regenereren niet meer (mede door slaapgebrek; alleen tijdens diepe slaap worden regenererende hormonen als DHEA aangemaakt).
• Overgewicht (cortisol maakt insuline aan dat ervoor zorgt dat de suikeropname in je spieren wordt verhoogd; functioneel in een noodsituatie maar als de spieren niet worden gebruikt worden overschotten opgeslagen als vetreserves.
• Afbraak van spieren: je lichaam gebruikt eiwitten om glucose aan te maken.
• Falend immuunsysteem. Door een langere periode van overbelasting ben je vatbaarder voor virussen en ziektes.

Deze factoren werken elkaar in de hand: stress zorgt voor een slaapgebrek dat weer zorgt voor extra slaapproblemen; dat zorgt vervolgens weer voor extra stress. Een negatieve spiraal. Als het door aanhoudende stress langdurig veel cortisol in het lichaam aanwezig is, kan stress letterlijk ziekmakend zijn. Een van de snelst groeiende volksziektes die we betitelen als ‘burn-out’, ligt op de loer.

Negatieve stress en burn-out voorkomen

Ons biologische stress systeem veranderen kunnen we niet. Zelfhulpboeken en ‘quick fixes’ in de vorm van korte cursussen en motiverende speaches werken op de langere termijn net zomin als de slaap- en kalmeringsmiddelen die massaal door Nederlandse apothekers worden afgegeven (ruim 150 miljoen doses in 2014).

Stress kent vele oorzaken. Om de negatieve gevolgen van stress op een duurzame manier te verminderen is het belangrijk het probleem bij de bron aan te pakken.

Stress als vriend

Diverse recente onderzoeken wijzen uit dat we moeten oppassen met het demoniseren van stress. Het idee dat stress gevaarlijk is en -als je de media moet geloven- leidt tot een rechte streep naar de dood. Die affirmatie alleen al triggert extra angst en stress bij het waarnemen van stressgevoelens en is dus op zichzelf al ziekmakend.

Andere onderzoeken hebben aangetoond dat een positieve ‘mindset’ ten opzichte van stress fysiek (meetbaar) bijdraagt aan het voorkomen van de negatieve gevolgen ervan. Een Positieve mindset ten opzichte van stress wil zeggen dat je je realiseert dat stress een natuurlijk proces is dat leidt tot allerlei fysiologische reacties helpen om beter te presteren. Stress is je beste vriend.

Als je iets moet doen dat je super spannend vindt; zoals spreken voor een groep, het winnen van een wedstrijd of het halen een belangrijk examen kun je met een juiste mindset de stress bewust kunt ‘gebruiken’ om optimaal te presteren. Het houdt je scherp en zorgt ervoor dat je tijdelijk even meer kan geven als 100%. Een juiste mindset zorgt er vanzelfsprekend ook voor dat je vervolgens je successen viert, verlies accepteert en -belangrijker nog- je rust pakt.

Bij chronische negatieve stress is niet alleen de hartslag verhoogd maar zijn ook de bloedvaten vernauwd; een typische predispositie voor een hartaandoening. Onderzoek naar een positieve benadering van stress bleek dat de bloedvaten ontspannen bleven; een veel gunstiger effect voor het cardiovasculair systeem. Het hartritme lag nog steeds hoog, maar levert nu daadwerkelijk meer zuurstofrijk bloed naar spieren en hersenen. Zonder verkramping.

Dat klinkt als motiverende “woo woo”. Als dat helpt in dit kader is dat mooi meegenomen, maar zo is het niet bedoeld. Alles wat psychologisch is; is ook biologisch. Onderzoeken tonen aan dat bij een positieve benadering van stress een tweetal hormonen in significant grotere hoeveelheden worden aangemaakt. Dat zijn oxytocine en DHEA die beiden de negatieve effecten van cortisol aanzienlijk verminderen.

Oxytocine is een neurotransmitter die in hypothalamus wordt geproduceerd en wordt afgegeven door de hypofyse. Oxytocine vermindert stress onder andere door beïnvloeding van het ACTH-niveau (de ‘trigger’ voor het aanmaken van Cortisol). Het remt de activiteit in het rechterdeel van de amygdala, een deel van de hersenen dat betrokken is bij emotionele reacties. Dit hormoon:

• Helpt de bloedvaten ontspannen (zoals eerder besproken).
• Speelt een belangrijke tol bij het verbinden van sociale contacten met gevoelens van empathie (maakt dat we steun vragen; wat stress verlagend werkt).
• Is een natuurlijke onstekingsremmer. Ons hart heeft receptoren voor dit hormoon; dat ervoor zorgt dat door stress beschadigde cellen sneller regenereren.

Daarnaast wordt door onze bijnieren, voortplantingsorganen en in de hersenen DHEA aangemaakt; het meest voorkomende hormoon in ons lichaam dat als basis dient voor een heleboel andere hormonen. DHEA werkt remmend op de invloed van cortisol.

Succes niet altijd keuze

Met een positieve ‘mindset’ willen we overigens niet zeggen dat het voorkomen van een brun-out dus een keuze is. Even omdenken en weg is de burn-out? Helaas is het niet zo eenvoudig. Er zijn veel externe en interne (individuele-) factoren die een rol spelen. Om de negatieve gevolgen van stress op een duurzame manier te verminderen is het belangrijk het probleem bij de bron aan te pakken op een holistische* wijze.

*Holistisch: Binnen de gezondheidszorg is de holistische visie het idee dat gezondheidsproblemen ontstaan als gevolg van interacties tussen meerdere invloeden en dat de behandeling gekozen moet worden op basis van al deze invloeden.